دو قرن سکوت: سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان

زنده‌یاد استاد عبدالحسین زرین‌کوب اثر حاضر را به کاوش و تحلیل رویدادهای تاریخی ایران در دو قرن اول هجری اختصاص داده است .در ابتدای کتاب، نقد و نظر استاد شهید مرتضی مطهری درباره این اثر گنجانده شده است .سپس مقدمه دکتر زرین‌کوب بر چاپ دوم کتاب مورخ 1336، آن گاه مطلبی از مقدمه چاپ اول اثر مورخ 1330آمده است .مباحث کتاب در ده بخش سامان یافته است .در بخش اول با عنوان((فرمانروایان صحرا)) وضعیت شبه جزیره عربستان و اعراب قبل از اسلام توصیف شده است .بخش دوم ((طوفان و ریگ)) شامل ظهور اسلام، آغاز رسالت پیامبر(ص) و آغاز تهاجم اعراب به مرزهای ایران تا فتح نهاوند است .فصل سوم ((آتش خاموش)) به بررسی رویدادهای ایران تا سقوط امویان و بررسی علل و چگونگی سکوت ایرانیان در برابر اعراب اختصاص دارد .از جمله مباحث این فصل عبارت‌اند از :مقاومت‌های محلی، قتل عمر، رفتار فاتحان، موالی و بنی‌امیه، قیام مختار، حجاج، خروج زید بن علی و یحیی بن زید .نویسنده در فصل چهارم با عنوان((زبان گمشده)) از تداوم و سکوت ایرانیان در برابر اعراب سخن می‌گوید و طی آن، این مطالب را فراهم می‌آورد :نغمه‌های کهن، پیام تازه، زبان گمشده، کتاب سوزی، نقل دیوان، آغاز سکوت، فریاد خاموش، آهنگ پارسی، ترانه‌ای در بصره، سرود در بلخ .فصل پنجم ((درفش سیاه)) درباره خیزش ایرانیان در برابر اعراب است .از جمله مباحث این فصل عبارت‌اند از :بامداد رستاخیز، ابومسلم، انحطاط عرب، سیاه جامگان، بهافرید، راوندیان، سنباد، استادسیس، شورش در همه جا .((در آن سوی جیحون)) عنوان فصل ششم کتاب است که در آن گسترش اسلام و فتوحات مسلمانان در ماوراء‌النهر و واکنش ایرانیان و مردم این سرزمین، با این موضوعات تشریح می‌شود :ماوراء‌النهر، خاتون بخارا، قتیبه بن مسلم، فتح سمرقند، الحاق ترک، پیغمبر نقاب‌دار(مقنع) .فصل هفتم ((شهر هزار و یک شب)) نگاهی است به حوادث بغداد، اقدامات خلفای عباسی و نقش خاندان‌های ایرانی دربار خلافت که این موضوعات را در بردارد :بنای بغداد، شهر هزار و یک شب، خلیفه بغداد، دولت عباسیان، برمکیان، برامکه و علویان، علی بن عیسی، حمزه بن آذرک و خاندان سهل .موضوع فصل هشتم ((بانگ رستاخیز)) است که در قالب بررسی خیزش‌های ایرانی خرم‌دینان، قیام بابک، افشین، مازیار و طاهریان شکل گرفته است .در فصل نهم با عنوان((جنگ عقاید)) نقش و عملکرد حیات جریان‌ها و نحله‌های فکری و اعتقادی و دینی رایج در دو قرن اول هجری ارزیابی شده که عبارت‌اند از :آیین زردشت، آیین مانی، مزدک، زندقه و تاویل احکام، زروانیان، آیین عیسی، مشاجرات فلسفی، فلسفه ثنویت، شعوبیان .آخرین فصل کتاب به تشریح اوضاع ایران و ایرانیان در پایان قرن دوم هجری اختصاص یافته که مهم‌ترین مشخصه آن نفوذ و سیطره ترکان است .مباحث این فصل عبارت‌اند از :نفوذ ترکان، فساد حکومت، وزراء، خراج و جزیه، اهل ذمه، رسم الجاد، عیاران و راهزنان .یادداشت‌های نویسنده، فهرست منابع و فهرست اعلام در انتهای کتاب به طبع رسیده است .