کتاب حاضر در پنج فصل، این مباحث را شامل می‌شود: ماهیت و حقیقت اندیشه، حوزه و بستر اندیشه، عوامل رشد اندیشه، عوامل رکود اندیشه و عوامل انحراف و لغزش اندیشه. به تصریح نگارنده: "تفکر و اندیشه اهمیت خاصی در اسلام دارد و مسلمانان، موظف هستند در حد توان خود، از اندیشیدن غفلت نورزند. تفکر و اندیشه قلمرو خاصی ندارد و آفاق و انفس و جمیع مسایل اسلامی را اعم از اصول و فروع، شامل می‌شود. از بدیهی‌ترین لوازم و ابزارهای اندیشه و تفکر، ایجاد فضا و محیطی سالم و آزاد برای عرضه‌ی تفکر است تا کسی که در این فضای انسانی و مدنی، تنفس می‌کند. بتواند آرام و بی‌التهاب حرفش را بزند و از درون تخلیه گردد. در حالت تحدید و سرکوبی اندیشه، نه تنها جامعه از نور آن فایده نمی‌برد، بلکه در پستو نگه‌ داشتن آن اندیشه باعث می‌شود تا خود اندیشه رنگ تاریکی بگیرد و از دریچه‌های غیر متعارف، این تاریکی به جامعه رسوخ کند و کل جامعه را تاریک گرداند که نتیجه‌اش همان استبدادزدگی و عدم امنیت و آزادی است. البته فراهم ساختن لوازم و فضای لازم و مناسب برای اندیشه بدان معنا نیست که انسان اندیشمند، اندیشه‌ی خود را در معرض دام‌هایی مرئی و نامرئی که او را از مسیر درست منحرف می‌سازد، قرار دهد. بلکه باید ضمن شناسایی عوامل رشد، رکود و انحراف اندیشه، اندیشه‌ی خود را بر اساس بایدها و نبایدها رشد دهد و از نیروی اندیشه‌ی قوی‌تری برخوردار شود".